por ke lingvo internacia povu bone kaj regule progresadi kaj por ke ĝi havu plenan certecon, ke ĝi neniam disfalos kaj ia facilanima paŝo de ĝiaj amikoj estontaj ne detruos la laborojn de ĝiaj amikoj estintaj, — estas plej necesa antâ ĉio unu kondiĉo: la ekzistado de klare difinita, neniam tuŝebla kaj neniam ŝanĝebla ·fundamento de la lingvo. kiam nia lingvo estos oficiale akceptita de la registaroj de la plej ĉefaj regnoj kaj tiuj ĉi registaroj per speciala leĝo garantios al ·esperanto tute certan vivon kaj uzatecon kaj plenan sendanĝerecon kontrâ ĉiuj personaj kapricoj â disputoj, tiam âtoritata komitato, interkonsente elektita de tiuj registaroj, havos la rajton fari en la fundamento de la lingvo unu fojon por ĉiam ĉiujn deziritajn ŝanĝojn, se tiaj ŝanĝoj montriĝos necesaj; sed ĝis tiu tempo la fundamento de ·esperanto devas plej severe resti absolute senŝanĝa, ĉar severa netuŝebleco de nia fundamento estas la plej grava kâzo de nia ĝisnuna progresado kaj la plej grava kondiĉo por nia regula kaj paca progresado estonta. neniu persono kaj neniu societo devas havi la rajton arbitre fari en nia ·fundamento iun eĉ plej malgrandan ŝanĝon! tiun ĉi tre gravan principon la esperantistoj volu ĉiam bone memori kaj kontrâ la ektuŝo de tiu ĉi principo ili volu ĉiam energie batali, ĉar la momento, en kiu ni ektuŝus tiun principon, estus la komenco de nia morto.
lâ silenta interkonsento de ĉiuj esperantistoj jam de tre longa tempo la sekvantaj tri verkoj estas rigardataj kiel fundamento de ·esperanto:
tiujn ĉi tri verkojn la âtoro de ·esperanto rigardadis ĉiam kiel leĝojn por li, kaj malgrâ oftaj tentoj kaj delogoj li neniam permesis al si (almenâ konscie) eĉ la plej malgrandan pekon kontrâ tiuj ĉi leĝoj; li esperas, ke pro la bono de nia afero ankâ ĉiuj aliaj esperantistoj ĉiam rigardados tiujn ĉi tri verkojn kiel la solan leĝan kaj netuŝeblan fundamenton de ·esperanto.
por ke ia regno estu forta kaj glora kaj povu sane disvolviĝadi, estas necese, ke ĉiu regnano sciu, ke li neniam dependos de la kapricoj de tiu â alia persono, sed devas obei ĉiam nur klarajn, tute difinitajn fundamentajn leĝojn de sia lando, kiuj estas egale devigaj por la regantoj kaj regatoj kaj en kiuj neniu havas la rajton fari arbitre lâ persona bontrovo ian ŝanĝon â aldonon. tiel same por ke nia afero bone progresadu, estas necese, ke ĉiu esperantisto havu la plenan certecon, ke leĝodonanto por li ĉiam estos ne ia persono, sed ia klare difinita verko. tial, por meti finon al ĉiuj malkompreniĝoj kaj disputoj, kaj por ke ĉiu esperantisto sciu tute klare, per kio li devas en ĉio sin gvidi, la âtoro de ·esperanto decidis nun eldoni en formo de unu libro tiujn tri verkojn, kiuj lâ silenta interkonsento de ĉiuj esperantistoj jam de longe fariĝis fundamento por ·esperanto, kaj li petas, ke la okuloj de ĉiuj esperantistoj estu ĉiam turnataj ne al li, sed al tiu ĉi libro. ĝis la tempo, kiam ia por ĉiuj âtoritata kaj nedisputebla institucio decidos alie, ĉio, kio troviĝas en tiu ĉi libro, devas esti rigardata kiel deviga por ĉiuj; ĉio, kio estas kontrâ tiu ĉi libro, devas esti rigardata kiel malbona, se ĝi eĉ apartenus al la plumo de la âtoro de ·esperanto mem. nur la supre nomitaj tri verkoj publikigitaj en la libro «·fundamento de ·esperanto», devas esti rigardataj kiel oficialaj; ĉio alia, kion mi verkis â verkos, konsilas, korektas, aprobas kaj tiel plu, estas nur verkoj privataj, kiujn la esperantistoj — se ili trovas tion ĉi utila por la unueco de nia afero — povas rigardadi kiel modelan, sed ne kiel devigan.
havante la karakteron de fundamento, la tri verkoj represitaj en tiu ĉi libro devas antâ ĉio esti netuŝeblaj. tial la legantoj ne miru, ke ili trovos en la nacia traduko de diversaj vortoj en tiu ĉi libro (precipe en la angla parto) tute nekorektite tiujn samajn erarojn, kiuj sin trovis en la unua eldono de la «universala vortaro». mi permesis al mi nur korekti la preserarojn; sed se ia vorto estis erare â nelerte tradukita, mi ĝin lasis en tiu ĉi libro tute senŝanĝe; ĉar se mi volus plibonigi, tio ĉi jam estus ŝanĝo, kiu povus kâzi disputojn kaj kiu en verko fundamenta ne povas esti tolerata. la fundamento devas resti severe netuŝebla eĉ kune kun siaj eraroj. la erareco en la nacia traduko de tiu â alia vorto ne prezentas grandan malfeliĉon, ĉar, komparante la kuntekstan tradukon en la aliaj lingvoj, oni facile trovos la veran sencon de ĉiu vorto; sed senkompare pli grandan danĝeron prezentus la ŝanĝado de la traduko de ia vorto, ĉar, perdinte la severan netuŝeblecon, la verko perdus sian eksterordinare necesan karakteron de dogma fundamenteco, kaj, trovante en unu eldono alian tradukon ol en alia, la uzanto ne havus la certecon, ke mi morgâ ne faros ian alian ŝanĝon, kaj li perdus sian konfidon kaj apogon. al ĉiu, kiu montros al mi ian nebonan esprimon en la fundamenta libro, mi respondos trankvile: jes, ĝi estas eraro, sed ĝi devas resti netuŝebla, ĉar ĝi apartenas al la fundamenta dokumento, en kiu neniu havas la rajton fari ian ŝanĝon.
la «·fundamento de ·esperanto» tute ne devas esti rigardata kiel la plej bona lernolibro kaj vortaro de ·esperanto. ho, ne! kiu volas perfektiĝi en ·esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn lernolibrojn kaj vortarojn, multe pli bonajn kaj pli vastajn, kiuj estas eldonitaj de niaj plej kompetentaj amikoj por ĉiu nacio aparte kaj el kiuj la plej gravaj estas eldonitaj tre bone kaj zorgeme, sub mia persona kontrolo kaj kunhelpo. sed la «·fundamento de ·esperanto» devas troviĝi en la manoj de ĉiu bona esperantisto kiel konstanta gvida dokumento, por ke li bone ellernu kaj per ofta enrigardado konstante memorigadu al si, kio en nia lingvo estas oficiala kaj netuŝebla, por ke li povu ĉiam bone distingi la vortojn kaj regulojn oficialajn, kiuj devas troviĝi en ĉiuj lernoverkoj de ·esperanto, de la vortoj kaj reguloj rekomendataj private, kiuj eble ne al ĉiuj esperantistoj estas konataj â eble ne de ĉiuj estas aprobataj. la «·fundamento de ·esperanto» devas troviĝi en la manoj de ĉiu esperantisto kiel konstanta kontrolilo, kiu gardos lin de deflankiĝado de la vojo de unueco.
mi diris, ke la fundamento de nia lingvo devas esti absolute netuŝebla, se eĉ ŝajnus al ni, ke tiu â alia punkto estas sendube erara. tio ĉi povus naski la penson, ke nia lingvo restos ĉiam rigida kaj neniam disvolviĝos… ho, ne! malgrâ la severa netuŝebleco de la fundamento, nia lingvo havos la plenan eblon ne sole konstante riĉiĝadi, sed eĉ konstante pliboniĝadi kaj perfektiĝadi; la netuŝebleco de la fundamento nur garantios al ni konstante, ke tiu perfektiĝado fariĝados ne per arbitra, interbatala kaj ruiniga rompado kaj ŝanĝado, ne per nuligado â sentâgigado de nia ĝisnuna literaturo, sed per vojo natura, senkonfuza kaj sendanĝera. pli detale mi parolos pri tio ĉi en la bulonja kongreso; nun mi diros pri tio ĉi nur kelkajn vortojn, por ke mia opinio ne ŝajnu tro paradoksa:
mi montris en principo, kiamaniere la severa netuŝebleco de la «·fundamento» gardos ĉiam la unuecon de nia lingvo, ne malhelpante tamen al la lingvo ne sole riĉiĝadi, sed eĉ konstante perfektiĝadi. sed en la praktiko ni (pro kâzoj jam multajn fojojn priparolitaj) devas kompreneble esti tre singardaj kun ĉia «perfektigado» de la lingvo:
mi finas do per la jenaj vortoj:
la ideoj, kiujn mi supre esprimis pri la ·fundamento de ·esperanto, prezentas dume nur mian privatan opinion. leĝan sankcion ili ricevos nur en tia okazo, se ili estos akceptitaj de la unua internacia kongreso de esperantistoj, al kiu tiu ĉi verko kune kun sia antâparolo estos prezentita.
·l. ·zamenhof.
·varsovio, julio 1905.