Aspektoj

En as-tenso ĉiuj verboj estas malperfektivaj. Kaloĉajo eĉ asertas [Vojaĝo], ke la as-tenso estas ne tiom «verba tempo», kiom maniero esprimi malperfektivan aspekton.

Efektive, klare distingeblaj tempaj planoj estas nur du: la estinta kaj la estonta. La nekaptebla tempopunkto nuntempa fakte estas sumo de «iom el la estinteco» kaj «iom el la estonteco», t.e. io komenciĝinta kaj ankoraŭ ne finiĝinta. La maltaŭgecon de la pure tempisma interpreto de la as-tenso bone ilustras la ŝerco:

Ĉe la telefono. «Nu, Gertrudo, kion vi faras?» — «Ĝuste nun mi telefonas, paĉjo.» [Steps, §595, p. 128]

Normala kaj atendebla respondo estus ekz‑e «Mi faras mian hejmtaskon» — kvankam dum la dialogo Gertrudo ne estas ĝin faranta.

Laŭ la ekzemplo de Kaloĉajo oni povas bildigi la du interpretojn grafike. Unue la interpreto tempisma:

┌───────────┬──────────┬────────┐
│ preterito │ as-tenso │ futuro │
└───────────┴──────────┴────────┘

Kaj jen la interpreto aspektisma (la as-tenso aperas en alia vico ol la «tempaj» tensoj):

      ┌──────────┐
      │ as-tenso │
┌─────┴─────┬────┴───┐
│ preterito │ futuro │
└───────────┴────────┘

Kaj kiam oni diras, ke «la Tero rondiras ĉirkaŭ la Suno», aŭ ke «duoble du estas kvar», oni esprimas farojn kiuj okazis, okazas kaj okazos ĉiam, ankaŭ inte kaj onte.

Ĉar en la serio de la simplaj tensoj -is, -as, -os la malperfektivon markas A, tial estas tute kohera, ke en la participoj la sama A markas la participojn malperfektivajn: -at, -ant.

En Thule reĝo tronis
fidela ĝis la fin’.
Mortante al li donis
orpokalon amatin’. [Goeto-Kaloĉajo]

Ĉi tie la mortado de la amatino estas inta procezo fona, kiu jam antaŭe komenciĝis sed ankoraŭ ne finiĝis (en la rakonta tempo de la epizodo).

En la as-tenso ĉiuj verboj estas malperfektivaj; sed en la is-tenso ilia aspekta signifo dependas je la konsisto.

Logike la daŭrverboj esprimas daŭron, do ankaŭ ilia is-tenso estas malperfektiva:

(4) Profesoro staris antaŭ la fajro. Li rigardis ovon, kiun li tenis en la mano. En kaserolo sur la fajro estis lia poŝhorloĝo. [Steps, §427]

Male, la rezultverboj is-tense esprimas perfektivon, kiel ni jam vidis en (3). Por igi rezultverbon esprimi ties daŭran elementon, por ĝin malperfektivigi, oni povas uzi la kompleksan ant-tenson, kiel en (2) kaj en la ekzemploj el Marta:

Kiam la homo, kiun mi amis, estis mortanta, mi pensis, ke…

Jam estis finiĝanta monato de post tiu tago, en kiu la juna vidvino la unuan fojon eniris en la belan loĝejon…

Evidente, «Jam finiĝis monato…» esprimus pli longan periodon (almenaŭ plenan monaton).

Anstataŭ malperfektivigi rezultverbon per kompleksa tenso, oni ofte povas uzi simplan is-tenson de daŭrverbo kun la sama daŭroparto, ekz‑e

(5) Kiam la kuracisto venis, la paciento jam agoniis, sed danke al la nova kuracilo hodiaŭ li fartas iom pli bone.

El la tempisma vidpunkto la absurda frazo (1) kaj la akceptebla frazo (5) estas egalaj (ambaŭ preteritaj); la esencan diferencon aspektan la tempismo ne kaptas.

Samkiel la a(n)t-participoj aspekte similis la as-tenson, tiel la i(n)t-participoj de la rezultverboj aspekte similis la is-tenson: ili do esprimas la rezultan staton, kaj ofte sinonimas kun puraj adjektivoj. Precipe tio koncernas la participojn pasivajn:

Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis jam (de)longe konstruita [FE §25]

Ĉi tie konstruita = preta.

Jen estas frazo, kiu (samkiel en la rusa) fajfas pri la tempoj, sed zorgas pri la aspektoj:

11) Vortoj kunmetitaj estas formataj per simpla kunigo de la vortoj
[Fundamenta Krestomatio, «Plena gramatiko de Esperanto»]

Ĉi tie kunmetitaj ne antaŭas la faron de formataj; fakte, en kunmetitaj ne plu enestas faro, ĝi estas pura rezulto, adjektivo responda al la pura adjektivo angla compound en la angla versio de la Gramatiko.

Ĝis nun mi precipe atentis la aspektojn preteritajn, ĉar la lingvistoj okcidentaj kutime parolas pri aspektoj konekse kun preterito (kaj la lingvoj latinidaj, ekz‑e la franca, klare kontrastigas la aspektojn per la tensoj preteritaj: imperfekto por malperfektivo, aoristo por perfektivo). Sed en Esperanto (kaj en la lingvoj slavaj) la aspektoj egale klare kaj sammaniere esprimeblas ankaŭ en futuro:

kiam mi finos {rezultverbo, perfektivo} mian laboron, mi serĉos {daŭrverbo, malperfektivo} mian horloĝon, sed mi timas, ke mi ĝin jam ne trovos {rezultverbo, perfektivo} [FE §20].

Eĉ se ni pro malsato estos mortantaj {rezultverbo, malperfektivo}, ne fariĝos {rezultverbo, perfektivo} komunistoj mia edzo aŭ infanoj! [Varankin, «Metropoliteno»]

Kvardek ses jarojn ĉi tiu sanktejo estis konstruata {rezulta, malperfektiva}; ĉu vi levos {rezulta, perfektiva} ĝin en la daŭro de tri tagoj? [Johano 2:20]

Taksiso karakterizas iun rakontatan faron rilate al alia(j) rakontata(j) faro(j). La okcidentaj gramatikistoj ial speciale atentas apartan subspecon de taksiso, la «sinsekvon de tensoj» (latine consecutio temporum); tamen taksiso estas nocio multe pli ĝenerala: ĝi atentas ne nur linian vicon, sed ankaŭ, ekz‑e, enkadrigon (unu faro okazas en la kadro, sur la fono de alia faro); kaj ĝi havas ne nur tensan esprimon.

Ekz‑e en la latina Veni, vidi, vici (Mi venis, ekvidis, venkis) la taksiso estas linia ĉeno da okazaĵoj sen speciala gramatika markilo. Simile en la Proverbaro: «Dio donis, Dio prenis». Taksiso kadra (samtempa): «En la parko promenante ni parolas Esperante».

La taksisaj rilatoj inter pluraj verboj neeviteble manifestiĝas en interagado de iliaj aspektoj; tial esprimado de taksiso estas unu el gravaj funkcioj de verba aspekto. Ni ekzamenu kelkajn kombinojn.

Preterita serio da malperfektivaj, daŭraj faroj nature sugestas, ke tiuj faroj okazas samtempe — vd la ekzemplon (4).

Preterita serio da perfektivaj, finitaj faroj plej ofte sugestas, ke tiuj faroj okazas sinsekve, unu post alia:

(6) La lupo satmanĝis, foriris, kuŝiĝis sur verda herbaĵo sub arbo kaj ekdormis [Grimm/Kabe: La 7 kapridoj]

Forme (4) kaj (6) estas egalaj: ambaŭ entenas serion da simplaj is-tensaj verboj. Tamen la taksisoj estas tute malsamaj; kaj tio estas ŝuldata al la diferenco de la aspektoj.

Ĉe subordigo la malperfektivo formas la fonon, la kadron; kaj la perfektivo povas esprimi antaŭtempecon:

Promenante sur la strato, mi falis [FE §22].
Trovinte pomon, mi ĝin manĝis [FE §22].

Nuksoj venis, kiam {= post ol} dentoj elfalis [Proverbaro].

Kiam mi venis {rezultverbo, perfektivo, punkto} al li,
li dormis {daŭrverbo, malperfektivo, fono ĉirkaŭ venis};
sed mi lin vekis {rezultverbo, perfektivo, punkto post venis} [FE §20]

Verba profilo karakterizas tion, kiel evoluas la faro (por la daŭrverboj), aŭ kiaspecan rezulton ĝi implicas (por la rezultverboj). Ankaŭ la profilojn PAG konfuzas kun la aspektoj (§98).

Por la daŭrverboj PAG konas la kontinuan daŭron (durativo): vivi, teni, ami kaj ripetadon (iterativo): vizitadi = frekventi. Ĝi ne konas ekz‑e la profilojn intensajn: manĝegi, manĝeti.

La imanentaj limoj (la rezultoj) estas pli diversaj kaj multenombraj. PAG mencias la komencan profilon (inĥoativo), kies «rezulto» estas transiro en la verban faron: ekscii, ekiri, ekhavi, sidiĝi; la momentan profilon: trovi, ĵeti; kaj la finan profilon (PAG misnomas ĝin perfektivo, kio estas alispeca nocio; pli kutima termino lingvoscienca estus «terminativo»): finskribi, elĉerpi.

La limspecoj estas multe pli multenombraj, ol la menciitaj de PAG. Ekz‑e la ago manĝi povas finiĝi diversmaniere pro diversaj kaŭzoj:

• formanĝi (forkonsumi la manĝaĵon);
• finmanĝi (plenumi la finan fazon de manĝado, simetrie al ekmanĝi);
• satmanĝi (manĝi ĝissate, eventuale lasante iom da superflua manĝaĵo; statŝanĝo en la manĝanto);
• tutmanĝi (plenumi la tutan faron, de ekmanĝi ĝis finmanĝi), ktp.

Simile oni povas eklegi, finlegi, tralegi, satlegi, tutlegi, ellegi…

Tiuj ekzemploj demonstras, ke la profilo ofte estas esprimata per afiksado aŭ vortkunmeto. Tia derivado ofte ŝanĝas la konsiston; ekz‑e ĝi povas atribui celon al mova daŭrverbo, transformante ĝin en rezultverbon: iri (daŭra senrezulta) → aliri, eniri, transiri, suriri, ĝisiri… Cetere, la rezulto ne nepre estas movo alcela — statŝanĝa rezulto povas konsisti en malapero de la subjekto (foriri, deiri, eliri) aŭ objekto (formovi, formanĝi):

— Ĉu vi donis freŝan akvon al la or-fisoj?
— Ne, sinjorino. Ili ankoraŭ ne fortrinkis la akvon, kiun ili jam havas. [Steps, §795, p. 169]

La ripeton ofte esprimas la sufikso -ad. Eblas kombino de tiaj profiloj, ekz‑e de la profiloj momenta (ekrigardi = ĵeti rigardon) kaj ripeta:

kaj ekrigardadis sian en pensojn profundigitan klienton
[Dikenso, tr. Z: La batalo de l’ vivo]

Kp ankaŭ

Li kvazaŭ mem alkreskis al la selo
Kaj kun ĉevalo sia elfaradis
Li tiel miregindajn artifikojn,
Ke oni povus pensi, ke li mem
Prezentas vivan parton de l’ ĉevalo. [Hamleto]

Formale kombino de tiaj afiksoj ŝajnas ambigua, oni ja povas dumaniere ĝin analizi:

1. (el/far)ad/is, (ek/rigard)ad/is = ado de rezultverboj
2. el(far/ad)/is, ek(rigard/ad)/is = rezulto aŭ komenco de ado.

Evidente, en ambaŭ realaj ekzemploj validas la analizo 1. Mi supozas, ke eblas formuli la regulon, ke en kombino de prefikso kaj la sufikso -ad la sufikso estas la laste aplikata (la prefikso ligas pli forte).

Krom la derivado, profilojn povas esprimi perifrazoj. Ekz‑e (interkrampe aperas rusa verbo kun la responda profilo pure verba): «fari promenon» (прогуляться), «ĵeti rigardon» (взглянуть), «preni banon» (искупаться), «doni kison» (поцеловать)…

Iuj faroj havas kromefikon kiun ne entenas la semantiko de uzita verbo, sed kiu iel ŝanĝas la staton de la aganto, karakterizas la aganton per iama faro. En Esperanto tian karakterizan kromefikon ofte (kaj tute logike) esprimas inta participo, ekz‑e:

Multe ĝi estis vidinta, multe ĝi estis priluminta, eble tiom same multe, kiom la tridek ses sinjoroj urbaj delegitoj
[Fabeloj-1, «Malnova strata lanterno»]

— ĉi tiuj participoj implicas, ke la stratlanterno akiris grandajn vivosperton kaj meritojn. Laŭ angla modelo oni povus nomi tion «sperto-aspektualo» (angle experiential aspect).

La belan diĥotomion konsistan (verboj daŭraj kaj rezultaj) fuŝas la konfuzaj verboj hibridaj:

… 4. Ekzistas fine ankaŭ verboj hibridaj, kiujn oni povas rigardi preskaŭ egale kiel verbojn de daŭro sen rezulto aŭ verbojn de rezulto sen daŭro; ekzemple okupi povas signifi: preni en posedon (rezult-verbo: la rezulto estas la posedo), sed ankaŭ teni en posedo (daŭr-verbo). [PAG §110]

Laŭ mi, temas ne pri unu verbo kiun «oni povas rigardi» tiel aŭ alie, sed pri du malsamsencaj verboj, konfuze nomataj per unu sama vorto. Kp:

la bieno okupas 10 hektarojn [PIV]

Kaj denove venis la Filiŝtoj kaj okupis {= ekokupis, prenis) la valon [1Kron, 14:13]

La verbo okupi estas temo de la Zamenhofa lingva respondo pri la participoj «okupita» kaj «okupata». Alia paro da participoj kiu ofte kaŭzas similan heziton estas «interesita» kaj «interesata»: ankaŭ interesi estas simila verbo hibrida, en kiu oni konfuzas la signifojn «havi intereson» kaj «ekinteresi».

Hibridaj verboj multas en Esperanto, tiaj estas ekz‑e aboni, ĉirkaŭi, determini, fari, interesi, karakterizi, konservi, lui, prezenti, ravi, reprezenti, supozi, ŝirmi.

En la lingvoj okcidentaj la aspektualojn esprimas precipe la tensoj. Unu sama verbo franca povas esprimi perfektivon en aoristo (passé simple), kaj malperfektivon en imperfekto (imparfait). Tiel oni ŝparas la verbojn. La leksiko de Esperanto estas ĉerpita precipe el la lingvoj latinidaj — tial multaj verboj, kies aspektojn oni distingas per tensaj verboformoj en ilia fontolingvo, iĝas hibridaj en Esperanto.

Unuarigarde tia tensa aspektosistemo ŝajnas pli simpla kaj regula ol la distingado laŭ la konsisto kaj derivado de profiloj. Kaj Esperanto ja uzas kompleksajn ant-tensojn tute simile al la anglaj Continuous Tenses. Tamen atentindas, ke la ant-tensoj havas tre klaran signifon: ili ekstraktas la daŭr-elementon el la verba konsisto. Tio ne estas universala malperfektivigilo, tio estas unu specifa malperfektivigilo. Ĝi ne povas anstataŭi la ripetan profilon (viziti → vizitadi), kiu estas alia malperfektivigilo.

Ĉi-supre (en 6.1) mi jam diris, ke perfektivigo povas fariĝi per diversaj limspecoj, kaj se la perfektivigilo estas nur unu, la lingvo estas malpli preciza kaj malpli regula. Aorista il vit (li [ek]vidis) en la franca esprimas inĥoativon, dum il vint (li venis) estas terminativa (finprofila). La verbo iri laŭ sia semantiko devas esti daŭrverbo; tamen jam ĉe Zamenhofo ĝi estas hibrida, ĝi ofte estas inĥoativa (kvankam ankaŭ ekiri iam aperas), kaj en la vojo irita ĝi estas terminativa (= la vojo trairita). Tio estas ĥaosa.

La uzado de derivitaj profiloj estas ne malpli radikŝpara kaj regula ol la uzado de tensaj paroj; tamen ĝi estas multe pli preciza kaj esprimiva. Krome, la latinidaj tensoparoj funkcias nur preterite, dum la profilaj derivaĵoj funkcias por ĉiuj verboformoj (interalie, ankaŭ por la futuraj).